De slavist Karel van het Reve - broer van de schrijver Gerard Reve - noemde dit boek ooit: een detectiveroman zonder duidelijk kader en met een open einde. Vroeger was ik het al niet met de man eens - getuige o.a. een artikel van mijn hand over het boek van H. Gomperts, Grandeur en misére in de literatuurwetenschap, door van het Reve zo dom en scherp aangevallen - en nu nog altijd niet.

De gebroeders Karamazow is een weliswaar langdradig, maar tegelijkertijd meeslepend en diepzinnig boek, vol met symbolische verwijzingen, voor wie dat zo wil zien, naar wat er toen in de Russische samenleving aan de hand was.
Zo kan de vader in het boek voor vadertje Rusland staan. Het Rusland zoals het geweest is, in de tijd van tsaar Peter de Grote, gistend en uitermate corrupt, maar dat ten tijde dat het boek geschreven is (eind 19^e eeuw!) door de omstandigheden ingehaald zou worden. Vandaar de vadermoord. Die is haast logisch in dit verband.

De drie zonen zou je symbool kunnen zien staan voor de drie stromingen die in die tijd in Rusland zichtbaar waren. 
Iwan is de oudste en de intellectueel van de familie. Hij propageert een humanistisch atheïsme. Hij is een wijs en verstandig man en gelooft in de vooruitgang van de mens, mits deze maar zijn rede gebruikt. Vanuit zijn denken komt hij tot de conclusie: alles is mogelijk. Als stroming kun je hiermee vergelijken: het opkomende darwinisme, het atheïstische humanisme, de bevrijding van religie en bijgeloof.

Aljosha, de jongste van de drie, is zeer vroom en gelovig. Hij is bij iedereen geliefd vanwege zijn zachtaardig karakter. Hij gelooft slechts in het goede van de mens, en is zelf enigszins naïef, zie bijvoorbeeld zijn omgang met vrouwen. Steeds probeert hij tegenstellingen te overbruggen, mensen tot elkaar te brengen. Hij leeft sterk vanuit zijn hart. Als stroming kun je hiermee vergelijken: de religie, de Russisch-orthodoxe kerk.

Dmitri is de militair van de familie. Hij is een ruwe bolster, blanke pit, doet eerst voordat hij denkt. Hij heeft een grondige hekel aan zijn door en door corrupte vader. Hij ook wordt er van verdacht de vader te hebben vermoord. En krijgt, ten onrechte, overal de schuld van. Hij leeft vanuit directe impulsen, vanuit dadendrang. Als stroming kun je hiermee vergelijken: het leger, het militarisme.

Tekenend en psychologisch zeer doordacht is dat de vader, zo blijkt op het einde, niet door één van deze drie zoons is vermoord, maar door een bastaardzoon, Smerdjakow genaamd. Deze enigszins simpele geest had zich laten leiden door de slogan van Iwan: alles is mogelijk. Dat was voor hem het alibi om zijn gehate vader te vermoorden.

Een prachtig, nog altijd actueel thema: de wijsheid van de nieuwe tijd (en dan spreken we van eind 19^e eeuw), een soort van humanisme dat ruimte geeft in denken en in handelen, verwordt in de handen van iemand die te simpel is om deze gedachten te bevatten, tot een uitermate destructieve kracht.
Om te oordelen hoe de schrijver zelf tegenover deze drie stromingen stond: lees het voorwoord. Daarin verklaart hij vooraf al wie zijn held is. Dit voorwoord krijgt nooit de aandacht die het verdient. Misschien omdat het niet in het straatje van de toonaangevende literatoren past? Men leze en men oordele.