Inleiding
Eind jaren zeventig van de vorige eeuw was er het spraakmakende boek van Christopher Lasch: De cultuur van het narcisme. Hij beschreef hierin de vernietigende werking van het moderne kapitalisme dat alle normen en waarden in de samenleving bezig is los te laten. Er wordt hierdoor volgens de schrijver een schijncultuur gecreëerd. De mens is alleen nog op zichzelf en zijn buitenkant gericht en wenst zo weinig mogelijk verantwoordelijkheid te dragen. Wel de lusten, niet de lasten. Egoïsme en leegheid troef.
Ik heb hier toen een uitgebreide recensie over geschreven, gepubliceerd in het tijdschrift van de Boekmanstichting.
Sindsdien is de aandacht voor het begrip narcisme flink toegenomen. Niet zozeer als een maatschappelijk verschijnsel, maar veel meer individueel in de mens zelf en in de vaak toxische relaties die hierdoor tussen mensen kunnen ontstaan.
De laatste decennia verschijnen er talrijke boeken over dit onderwerp, nogal verschillend in kwaliteit en diepgang. Bovenstaand boek van de Britse psychotherapeute Sarah Davies is een van de betere op dit gebied, naar mijn idee. Het biedt zowel inzichten in wat narcisme inhoudt, als wel praktische handvatten hoe ermee om te gaan.

Narcisme en echoïsme
Het woord narcisme is afgeleid van een personage uit de Griekse mythologie. Iedereen kent wel het verhaal van Narcissus, de schone jongeling die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld, weerkaatst in het water van een meertje waar hij wat uit wilde drinken. Sindsdien was hij betoverd door zijn eigen beeltenis en de kwaliteiten die anderen hem toedichtten. Dat werd de beleving van de wereld voor hem. Hijzelf als geïdealiseerd middelpunt van zijn omgeving.
Narcissus heeft een natuurlijke tegenhanger in de Griekse mythologie. Dat is Echo, een bergnimf die beroofd was van het vermogen zich te uiten. Ze kon alleen nog maar de laatste woorden van anderen herhalen, zonder zelf iets aan te vullen. Toen ze Narcissus ontmoette, raakte ze helemaal in de ban van hem, verlangde naar aandacht en liefde van zijn kant, maar Narcissus wees haar af, omdat hij alleen maar van zichzelf kon houden. Beiden stierven op tragische wijze, kenmerkend voor hun ongezonde relatie die immers geen toekomst in zich droeg.
Zo bekend als Narcissus is, zo relatief onbekend is het verhaal van Echo. Inderdaad, ons woord ‘echo’ is daarvan afgeleid. Iets wat naklinkt en zichzelf verloren heeft. Maar juist de echoïst speelt een belangrijke, nog weinig erkende rol in onze tijd. Zonder haar kan de narcist niet existeren. Hij heeft iemand nodig die als slachtoffer van zijn (harteloze) zelfliefde kan dienen. Anders wordt hij niet gesterkt en bevestigd in zijn overtuiging dat alles om hemzelf draait in het leven (voor de goede orde, ik hanteer hier voor de narcist de mannelijke vorm en voor de echoïst de vrouwelijke, maar dat kan natuurlijk evengoed andersom zijn).
De narcist en de echoïst vullen elkaar aan als yin en yang. Ze zoeken elkaar op, herkennen elkaars behoeftes, meestal onbewust, en gaan dan met elkaar een zeer ongezonde relatie aan. Een relatie die niet gebaseerd is op evenwicht, maar op macht en onmacht.

De openlijke en de verborgen narcist
Sarah Davies onderscheidt twee soorten narcisten, de openlijke narcist en de verborgen narcist. De openlijke narcist is gemakkelijk te herkennen aan zijn charme, zelfvertrouwen en directheid. Zo iemand valt overal waar hij komt direct op. Hij is vaak het middelpunt van de belangstelling. Hij wil koste wat kost zijn zin doordrijven en wordt snel boos of agressief. Controle over anderen is wat hem drijft, met name emotionele controle. Degenen die hem niet bewonderen worden bestraft of geïsoleerd. Of zwart gemaakt bij vrienden en kennissen. In zijn zelfzuchtige manipulatie kan hij subtiel en zeer geraffineerd te werk gaan.
De verborgen narcist valt, zoals de naam al suggereert, minder snel op. Vaak komt zo iemand onschuldig en kwetsbaar over. Vriendelijk, bescheiden, gevoelig of zelfs verlegen. Hij kan zich zorgzaam en altruïstisch opstellen, of werpt zich op als reddende engel. Door zich voor te doen als zwak, ziek of als slachtoffer van anderen hoopt hij op sympathie en aandacht van hun omgeving. De verborgen narcist is een stille verleider die zich voordoet als martelaar die zichzelf wegcijfert ten behoeve van anderen. Maar het is hem maar om één ding te doen: aandacht, affectie en sympathie voor het eigen ego. Ook de verborgen narcist is uitermate controlerend en manipulatief.
In de praktijk lopen deze twee profielen vaak in elkaar over. Kenmerk is steeds: de ander in verwarring brengen, met name emotioneel, waardoor die aan zichzelf gaat twijfelen, om daardoor controle over die ander te hebben. Het gaat hem om macht over de ander, en niets anders. Geïnteresseerd in wat die ander voelt of denkt, is de narcist niet. Het ontbreekt hem te allen tijde aan empathisch vermogen. Ook al doet hij alsof hij zeer begaan is met de ander, op het overdrevene af soms. Maar dat is spel, bedoeld om de ander voor zich te winnen.

Kenmerken van de narcist
Er bestaat zoiets als een narcismeschaal: een spectrum van narcistische eigenschappen. Net zoals iedereen zich wel eens egoïstisch kan gedragen, kunnen we zelf ook wel eens narcistische eigenschappen vertonen. Maar dat maakt je nog niet tot een narcistische persoonlijkheid, een NPS (= Narcistische Persoonlijksheids Stoornis) zoals dat ik vaktermen heet. Een echte narcist heeft een schrikbarend gebrek aan inlevingsvermogen. Hij kan zijn gevoelens als het ware uitschakelen, geen spijt, verantwoordelijkheidsgevoel of andere emoties voelen. Vaak speelt hij emotie, zonder dat hijzelf iets voelt.
Een echte narcist kan niet spiegelen. Zal ook nooit sorry zeggen of erkennen dat hij fout is geweest. Integendeel, hij zal de situatie omdraaien. In de praktijk gaat de narcist bijvoorbeeld met het grootste gemak vreemd. Als dat uitkomt en hij daar door zijn partner mee geconfronteerd wordt, zal zijn antwoord al gauw zijn dat hem niets te verwijten valt, maar zijn partner des te meer omdat die hem te weinig liefde heeft gegeven. Ja, dan moet hij het wel ergens anders zoeken. De ander daarmee tot wanhoop drijvend. En tegelijk met een groot schuldgevoel opzadelend.
Zo zal de narcist de schuld voor zijn eigen misdragingen altijd bij de ander leggen. Steeds wil hij over de grenzen van de ander heengaan. Dit vooral door de ander op zijn negatieve eigenschappen te wijzen. Net zo lang tot die ander vol twijfels over het eigen functioneren is afgebroken, en daarmee nog meer in zijn macht. De narcist maakt verder gebruik van het verdeel en heers principe, om de ander van familie en vriendenkring te isoleren. Want isolatie betekent meer macht over de ander. Ook grote stemmingswisselingen kenmerken de echte narcist. Hij kan van vrolijk zijn als een blad van een boom omslaan in volstrekt onverklaarbare woede en agressie.
Sarah Davies beschrijft een tiental methodes die de narcist hanteert om zijn doelen te verwezenlijken. De bekendste hiervan is gaslighting: de narcist zegt en doet dingen om de ander aan zichzelf of de realiteit te laten twijfelen. Zo sterk dat de ander denkt dat ze gek aan het worden is, hetgeen tot zenuwinzinkingen en zelfs psychoses kan leiden.
Een andere manipulatietechniek van de narcist is de projectie. Het eigen kwalijke gedrag wordt niet erkend, maar juist toegeschreven aan de ander. Zoals de tegenwerping dat het de ander is die een spel speelt, op macht uit is etc. De werkelijkheid wordt bewust omgekeerd. Daarmee nog meer verwarring zaaiend en de ander in een hoek drukkend. 

Oorzaak narcisme
Volgens Sarah Davies heeft de narcist een persoonlijkheidsstoornis die is ontstaan in de vroegste jeugd. Dat kan op twee verschillende manieren gebeurd zijn.
De eerste is een ernstige emotionele verwaarlozing in de jeugd, soms ook geestelijke of fysieke mishandeling. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Ouders kunnen zelf narcistisch zijn, of grote mentale problemen hebben, of verslaafd zijn aan verdovende middelen, of te streng en rigoureus in de opvoeding zijn waardoor het kind zich niet geborgen weet. In al deze gevallen heeft het kind in zijn vroege jeugd te weinig echte aandacht gekregen. Dit gemis, deze innerlijke leegte is te zwaar om te dragen. Vandaar het vluchten in het gedrag dat de narcist zo kenmerkt. Dan hoeft hij de pijn van zijn jeugd niet te voelen.
De tweede is een te toegeeflijke manier van opvoeden. Er worden door de ouders of opvoeders geen of veel te weinig grenzen aan het kind gesteld. Het kind leert daardoor niet wat het stellen van grenzen inhoudt, zowel niet bij zichzelf als bij anderen. Hij waant zichzelf het middelpunt van de wereld. Alles wat hij wil zal geschieden. Steeds zijn eigen zin doordrijven, dat kenmerkt hem.
Dit tweede aspect, dat Christopher Lasch ook aanhaalde in zijn boek, speelt zeker de laatste decennia een steeds grotere rol. Het kind staat centraal! Het kind moet de vrijheid krijgen om zijn eigen keuzes te maken! Ouders zijn vaak bang om grenzen te stellen, uit angst het contact met hun kind te verliezen. In feite maakt juist dat het kind onzeker, omdat het zich dan minder geborgen voelt. Duidelijke grenzen aangeven betekent namelijk het waarborgen van veiligheid. Het resultaat is een verwend kind dat weinig tot geen rekening houdt met zijn omgeving. Wat al snel tot narcisme kan leiden.

De echoïst
Minstens even problematisch is de rol die de tegenhanger van de narcist speelt, namelijk de echoïst. Deze heeft vanuit haar vroege jeugd geleerd om zichzelf achter te houden, zich niet te uiten, vaak vanuit een laag zelfbeeld. Een echoïst laat snel over zich heenlopen, heeft moeite met het stellen van grenzen, vindt zichzelf minder belangrijk dan de ander, neemt verantwoordelijkheden op zich die niet bij haar horen, doet kortom zichzelf veel te kort. En is daarmee een zeer aantrekkelijke partner voor de narcist.
Vaak heeft de echoïst zelf een narcistische ouder gehad, waardoor het al vroeg geleerd heeft zich voor een ander weg te cijferen. Het is een mechanisme dat meestal pas laat in het eigen leven ontdekt wordt, juist door de continue twijfel van de echoïst aan zichzelf: het zal wel aan mij liggen dat… .Vaak pas na een breuk of scheiding komt de echoïst achter haar eigen problematiek en dat ze door haar onderdanige gedrag juist de narcist in zijn bestaan heeft bevestigd. Dat zij het slachtoffer is en de narcist de dader.

Codepedentie
Een van de valkuilen van de echoïst is gelegen in wat wordt omschreven met het begrip codependentie. Hiervan is sprake wanneer je je je zo afhankelijk maakt van de ander dat je er niet aan toekomt een evenwichtig eigen leven te leiden. Je eigen grenzen zijn onduidelijk, de ander gaat daar snel overheen. In plaats van dat je voor jezelf opkomt, zeg je tegen jezelf: 'Als hij gelukkig is, ben ik dat ook.' Je aandacht ligt op het welbevinden van de ander. Die ander is belangrijker dan jij. Je wilt die ander helpen. Ach, zoveel moeite kost dat je niet, sus je jezelf in slaap. Als die ander daar blij mee is? Je cijfert jezelf weg, waarmee je jezelf ontzettend tekort doet. Je neemt verantwoordelijkheden op je die niet de jouwe zijn. Je denkt misschien dat je een altruïst bent door de ander steeds bij te staan, maar het is ongezond. Je ondermijnt je eigen persoonlijkheid, komt niet toe aan het zelfstandige leven waar jij recht op hebt. Je hebt in principe een ongezonde, onvolwassen relatie met jezelf. Deze houding van aanpassing en opoffering past precies in het straatje van de narcist, die vooral wil dat alles om hem draait. Hij zal je er dan ook snel uitpikken om hem van dienst te zijn. 

Herstel
Sarah Davies is heel stellig in haar uitspraken. De narcist is niet te redden. Laat staan te veranderen. Hij kan niet spiegelen en zal zijn eigen gedrag nooit onder de loep willen nemen. Het ligt aan de ander, aan de buitenwereld, niet aan hem. Het enige wat de omgeving kan doen is breken met de narcist, of als dat door omstandigheden niet kan, hem negeren. Ga vooral niet in discussie met hem. Want hij is voor geen enkele rede vatbaar. Sterker, hij zal jou met zijn eigen doortimmerde logica volledig wegblazen.
Probeer een narcist ook niet te begrijpen. Het verstand haakt hier af. Zoals Sarah Davies herhaaldelijk schrijft: Er is geen logische verklaring voor volstrekt onlogisch gedrag.
In tegenstelling tot een narcist is herstel voor een echoïst wel mogelijk. Belangrijk is je te richten op jezelf, op wat innerlijk in jou leeft. Niet door met je verstand jezelf te analyseren. Nee, dat leidt juist af. Contact zoeken met wat wezenlijk in jou is, via yoga, mindfulness, stiltemomenten of wat dan ook. Dat je bewust wordt van je ademhaling, van je lichaam, van de emoties die binnen in je plaatsvinden. Dat je ervaart wat het stellen van grenzen is. Dat je de stilte in jezelf ontdekt. Dat je leert van jezelf te houden.
Het is een lange weg om te gaan, zo weet Sarah Davies uit eigen ervaring, want zelf heeft ze ook een toxische relatie met een narcist achter de rug. Ze geeft dan ook veel praktische tips hoe dit aan te pakken. Wat dit betreft is dit boek behalve inzicht gevend aan wat narcisme inhoudt, tegelijk een kom-op-en-aan-de-slag-boek. Je komt ermee vooruit als je dat nodig hebt, via oefeningen, via veel andere tips die ze geeft.
Ja, het is een rijk boek over een moeilijk en ingewikkeld onderwerp. Helder geschreven, soms wat herhalend, met (typisch Angelsaksisch) af en toe verhalen van slachtoffers van narcisten. Maar dat hoort erbij.


Christopher Lach – De cultuur van het narcisme; leven in een tijd van afnemende verwachtingen (op dit moment niet leverbaar)
Dr. Sarah Davies – Hoe overleef je een narcist; herken manipulatie en gaslighting en kies eindelijk voor jezelf, Uitgeverij Boekerij, 2024