Wat mij steeds weer verbaast, is hoe sommige wetenschappers tegen begrippen als bewustzijn en het levende in de natuur aankijken. Waar vroeger, zeker ten tijde van de Grieken, er een beleving was van een ‘hogere’ wereld, zoals bij Plato die geloofde dat er belangrijke ethische waarden bestaan in de vorm van ideeën, of bij Socrates die sprak over zijn persoonlijke daimon, een goede geest die hem aanzette tot het zoeken en verkondigen van de waarheid, zo kaal en zielloos is de stroming binnen de wetenschap die alles verklaart uit het bestaan van atomen en moleculen.
Deze visie werkt door naar mensen die niet of minder wetenschappelijk zijn geschoold, het gewone volk zeg maar. Want het aantrekkelijke van deze visie is dat ze eenduidig is. Het is simpel, al ons leven en bewustzijn liggen verankerd in de eigenschappen van de materie waar we uit bestaan. We hoeven ons niet langer druk te maken over ingewikkelde zaken als de zin van het leven, een eventueel hiernamaals, iets als een geweten, een vrije wil etc. Daar raken we maar van in de war. Alles ligt vast in onze genen, ons DNA, in het complexe gedrag van atomen en moleculen in ons lichaam. De wereld wordt in één keer overzichtelijk. Aantrekkelijk voor degenen die het leven als nauwelijks te overzien ervaren. Het geeft hen grip, houvast, als een nieuw soort geloof.
Ik zie deze zienswijze in de toekomst alleen maar toenemen, hetgeen voor mij een grote verarming van ons gevoelsleven inhoud. Het kille denken vanuit het hoofd dat onze diepste ervaringen en belevingen opzij schuift om zichzelf op de troon van onze schepping te zetten. Genieten van een mooie zonsondergang? Het is het samenspel van cellen in ons lichaam, onze genen, neuronen en het hele complex van samenwerkende atomen en moleculen dat voor deze beleving zorgt. We denken te genieten, maar het is de materie in ons die bepaalde stofjes in de hersenen vrijmaakt, waardoor wij dat zo beleven. Wij zijn onderworpen aan deze vrijgemaakte stofjes. Niets meer en niets minder.

Zo’n tien jaar geleden was er bij ons op school een lezing over het boek van Dick Swaab, Wij zijn ons brein. Er werd uitgelegd dat de structuur van onze hersenen ons gedrag, onze beleving en al onze ideeën bepalen. We denken onszelf en ons leven aan te sturen, maar dat is een misvatting. Het is ons brein wat ons bepaalt. Uit neurologisch onderzoek is dat duidelijk naar voren gekomen. Dat werpt een heel andere visie op wie wij zijn. Niet innerlijk vrij, maar gebonden aan het gedrag van atomen en moleculen in onze hersenen.
Ikzelf kon er weinig mee, het riep zelfs de nodige irritaties bij mij op. Mijn collega’s daarentegen waren bijna unaniem enthousiast. Ze vonden de gepresenteerde inzichten geweldig. Zoals iemand zei: ‘Nu pas begrijp ik hoe wij in elkaar zitten.’

Lezende in het boek van Brian Greene, Tot het einde der tijden. De zoektocht naar de reden van ons bestaan in een nieuwe wereld ondervind ik dezelfde ervaring als tijdens die lezing over ons brein.
Brian Greene is een zeer getalenteerde wetenschapper, thuis in de nieuwste ontdekkingen in de natuurkunde, met als specialiteit de snaartheorie. Niet zomaar de eerste de beste dus. Hij heeft meerdere boeken geschreven, waaronder De ontrafeling van de kosmos; over de zoektocht naar de theorie van alles zijn bekendste is. Een aanrader voor iedereen die meer van de laatste inzichten op het gebied van de natuurkunde wil weten. Diepgravend, omvangrijk, leerzaam.

In het bovenstaand boek probeert Brian Greene, zoals de titel al aangeeft, de reden van ons bestaan te onderzoeken. Hij besteedt aandacht aan de oorsprong van religie, over wat ons bewustzijn inhoudt, en hoe wij betekenis geven aan ons leven. Echter, steeds is de basis voor hem: atomen en moleculen. Zo verklaart hij het verschil tussen levenloze materie als een steen en het levende van de mens in het gedrag van de atomen en moleculen bij de steen en de mens. Bij de steen hebben die weinig vrijheid om zich te schikken naar de omgeving. Dat is de reden dat de steen niet uit zichzelf kan bewegen of zich kan voortplanten. De mens heeft door een zeer ingewikkeld systeem van atomen en moleculen, opgebouwd in de loop der evolutie, een veel grotere vrijheid om te handelen. Ons idee van bewustzijn is niets anders dan de aanwezigheid van deze zeer geraffineerd samenwerkende atomen en moleculen. We hebben wel een gewaarwording van bewustzijn, van een ik, van een vrije wil, maar de wetenschappelijke feiten, die terug te voeren zijn op de Schrödingervergelijking uit de kwantummechanica, geven aan dat het samenspel van atomen en moleculen onze basis is. Het is de wiskunde in deze Schrödingervergelijking die ons vastlegt. Er is volgens deze formule een waarschijnlijkheid van gedrag, van te maken keuzes. Die waarschijnlijkheid bepaalt ons handelen, die inderdaad verschillende kanten uit kan gaan. Dan lijkt het alsof we een vrije wil hebben, en zo ervaren we dat ook. Maar het zijn de natuurwetten die ons bepalen, samengevat in de wiskunde die deze wetten beschrijven.

Zo is het leven ontstaan doordat atomen en moleculen in de loop van de evolutie steeds intenser en ingewikkelder gingen samenwerken. Elke keer weer leerde het systeem van eerdere ervaringen, daarmee een geraffineerd samenwerkingsverband opbouwend, die voor een toename in ontwikkeling en creativiteit zorgde. Ongeveer zoals tegenwoordig AI leert van de input die het krijgt. Wij zijn een zelflerend systeem. Onze atomen en moleculen worden creatiever, echter wel volgens de natuurwetten en hun beschreven wiskunde.
Om toch iets van het geestelijke in de mens te verklaren, die immers tot veel in staat is, komt Brian Greene met het begrip proto-bewustzijn dat aan atomen en moleculen ten grondslag zou liggen. Een beetje in de richting van Richard Dawkins met zijn theorie over de genen in ons lijf die ons bepalen. Zie zijn spraakmakende boek The selfish gene.
Het klinkt vaag, dit proto-bewustzijn van materie, dat geeft Greene ook toe, maar hij ziet dit juist als een uitdaging om hier verder onderzoek naar te doen. In zijn opvatting zal uiteindelijk, misschien pas over honderd jaar, dit proto-bewustzijn van materie helder in kaart worden gebracht middels sluitende wiskundige formules.
Het is de wiskunde, gelegen in de Schrödingervergelijking, die de basis is van ons leven op aarde. De rest, of het nu religie is of andere holistische opvattingen, past hier niet in. Geweten, moraliteit, normen en waarden: ze liggen allemaal vast in het complexe gedrag van onze atomen en moleculen. We denken vrij te zijn, maar zijn het niet.

Brian Greene – Tot het einde der tijden; De zoektocht naar de reden van ons bestaan in een nieuwe wereld, Spectrum, 2020