Een aantal jaar geleden had ik als mentor een voortgangsgesprek met een leerling uit 5VWO. Zijn ouders waren erbij. Het was april, hij stond er met vijf onvoldoendes niet goed voor. Ik stelde hem en zijn ouders drie opties voor. Hij kon blijven zitten in 5VWO, hij kon afstromen naar 5HAVO en daar in één jaar zijn diploma halen, of hij kon misschien met de hakken over sloot 6VWO halen, maar het dan in zijn eindexamenjaar moeilijk krijgen. Hij had zelf geen idee, ook zijn ouders keken hem vragend aan. Ik vroeg toen hoe hij zijn toekomst voor zich zag, wat zijn wensen waren. Wat wil je later worden? Hij had zijn antwoord nu wel direct klaar: gewoon rijk. Ik schrok ervan, wist het gesprek nog enigszins om te buigen naar wat zijn hobby’s waren, en ook zijn ouders deden een verstandig zegje. Maar toch, het bleef wel hangen bij mij.
Nog maar kort geleden was er de diploma-uitreiking van een aantal 6VWO-leerlingen. Voor een volle zaal werd hen gevraagd wat ze als hun toekomst zagen. Een meisje antwoordde dat ze zo rijk wilde worden dat ze alles kon kopen wat ze wilde hebben. Een jongen had als wens een Maserati van €250.000 te willen bezitten. Arme kinderen, dacht ik bij mezelf. Nu al opgeslokt door het materialisme. Losgeslagen van wat van wezenlijk belang is, onze eigenlijke spirituele roots. Zoals onze samenleving, is mijn ervaring, tegenwoordig aan ontworteling lijdt. Als een besmettelijke ziekte haast. Wat zien we nog als onze fundamenten in het leven?

Ik moest daaraan denken toen ik kortgeleden lectuur van de Franse filosofe Simone Weil (1909-1943) las. Ze had een scherp oog voor maatschappelijke ontwikkelingen. Eén van de grote problemen van de westerse wereld was voor haar (toen al, begin jaren veertig) de ontworteling die daar plaatsvond. Ontworteling betekende voor haar een breuk met het verleden, ofwel een afsnijding van ons noodzakelijke levenssap*. Het zijn de geërfde schatten uit het verleden die verteerd, geassimileerd en opnieuw gecreëerd moeten kunnen worden. Die op hun beurt essentieel voor de menselijke ziel zijn om vooruit te kunnen, om vitaliteit uit te putten.

Met die geërfde schatten bedoelt Simone Weil spirituele schatten, het meest terug te vinden in religie. Juist de taal van symbolen, rituelen, parabels en mythen kan als inspiratiebron voor het heden dienen. Ze wijst hierbij op mystieke oerteksten zoals in de dialogen van Plato, het Nieuwe Testament en die in zowel het hindoeïsme als het boeddhisme. Bij de ontwikkeling van de ziel gaat het niet alleen om een intellectuele, emotionele en sociale ontwikkeling, maar ook om een spirituele ontwikkeling. Met dit laatste wordt bedoeld dat het ‘ik’ een transformatie ondergaat van een persoonlijk beleven naar dat van een allesomvattende werkelijkheid. Religie, dat altijd als doel heeft een verbinding te zoeken met de kosmos, het Goede, de totale werkelijkheid, God, Allah, Jahweh, Brahman, Tao of hoe het ook genoemd mag worden, biedt hiervoor de grootste mogelijkheid. Hier wordt natuurlijk niet bedoeld wat de kerkelijke instituten ervan gemaakt hebben. Deze zijn over het algemeen gebaseerd op macht, onderdrukking en vernietiging van elke spirituele ontwikkeling.
Maar ook kunst als poëzie, muziek en schilderkunst kan de mens verheffen. Wanneer die tenminste niet al te zeer ik-gericht is, dat wil zeggen niet op platte, alledaagse emoties gebaseerd, maar op universele waarden die iedereen aanvoelt. De ‘betere’ kunst, zeg maar. Kunst met een grote K.

Simone Weil noemt de ontworteling ‘het gif van de moderne beschaving’. De vernietiging en het verlies van het verleden is volgens haar het ergste wat een maatschappij kan overkomen. Zo’n ontworteling heeft drie hoofdoorzaken, zegt ze. De eerste is waar een militaire verovering of een bezetting plaatsvindt. Alle banden met het verleden worden dan doorgesneden. De tweede wordt veroorzaakt door de macht van het geld en de getallen. Alle intrinsieke motieven worden hierbij vervangen door het verlangen geld te verdienen. De aandacht die het vraagt is minimaal. Reden waarom andere motieven gemakkelijk weggeduwd worden: ‘Niets is zo duidelijk en eenvoudig als een cijfer’. Tot slot, als derde oorzaak, spelen bepaalde sociale factoren een rol.

De tweede oorzaak, die van het geld en de cijfers, vormt voor Simone Weil het grootste gevaar. Ze noemt geld, mechanisering en cijfers de drie monsters van de huidige beschaving. Naast geld zijn er ook de toenemende prestatienormen. In het onderwijs zijn cijfers en examenresultaten van doorslaggevend belang. Prestige en status staan voorop. Ze wijst erop dat onderwijs dat alleen is gebaseerd op de ontwikkeling van denken, voelen en willen niet genoeg is. Dit soort onderwijs mist een spirituele ontwikkeling van de ziel. Deze ontwikkeling is nodig om weer in contact te komen met onze oerbronnen waarin universele wijsheid te vinden is. Zodat de mens weer kan ‘inwortelen’, zoals ze dat beschrijft. Een transformatie van de ziel met als doel zich te verenigen met de Werkelijkheid.
Mystiek is voor Simone Weil essentieel. Zie ook mijn vorig artikel dat ik hierover schreef. Mystiek doet een appèl op onze individuele ervaring. Deze ervaring, die je zowel in kunst als in religie kunt opdoen, is meer universeel dan de dogmatiek en institutionalisering van de kerkelijke religies. Dat laatste, weg ermee.

Ondertussen neemt de secularisatie toe, voeg ik hier aan toe, een gevoel van nergens nog een innerlijk houvast te kunnen vinden. Normen en waarden vervagen. Iedereen leeft er maar een beetje op los. Het hebben van geld, status en prestige lijkt het hoofddoel. Met als gevolg een alom diep gevoelde innerlijke leegte. Vervolgens is er het vluchten in verdovende medicijnen, in pijnstillers, in alcohol en andere verslavingen. Tegelijk wordt er een gigantische roofbouw gepleegd op de natuur, is er het massale gebruik van fossiele brandstoffen met alle zichtbare ellende van dien, worden er giftige bestrijdingsmiddelen in de landbouw gebruikt, is er de dieronterende bio-industrie. Zijn we kortom, eigenlijk met z’n allen de draad volledig kwijt.
Misschien dat bestudering van de teksten van onder andere Simone Weil ons weer tot enige bezinning kan brengen.


* Simone Weil gebruikt hier het beeld van een boom. Wanneer die niet genoeg geworteld is, zal die bij de eerste de beste storm omwaaien. Hetzelfde gebeurt met een maatschappij. Als die niet diep geworteld is, zal ze spoedig ten gronde gaan.


Literatuur:
Jacques Graste – Spirituele filosofie en de ziel; mystieke oerteksten met Simone Weil als gids,Klement 2008 (ook verschenen als proefschrift Universiteit voor Humanistiek, Utrecht)
Simone Weil - Verworteling; wat we de mens verplicht zijn. Uitgeverij IJzer, 2022.
Simone Weil - Wat is helig in de mens?; de laatste essays. Filosofische bibliotheek Diotima, 2021.